دریاچۀ اورومیه (چیچست ) با 5750 کیلومترمربع وسعت، یکی از بزرگترین دریاچه های نمک در سطح جهان است. برابر اعلام کارشناسان محیط زیست 185 گونه از پرندگان بومی و مهاجر در 210 جزیرۀ بزرگ و کوچک دریاچۀ ارومیه به طور دائم یا موقت سکونت می گزینند.
در این جزایر علاوه بر پرندگان، گونه های دیگر جانوری مانند: گوزن زرد ایرانی و قوچ نیز زندگی می کنند. همچنین آب دریاچۀ ارومیه زیستگاه جانوران ریز به نام آرتمیا است که به (آرتمیا ارومیه) معروف است.
این دریاچه به لحاظ برخورداری از جاذبه های منحصر به فرد طبیعی توسط سازمان جهانی منابع طبیعی ( luen) تحت عنوان «پارک ملی دریاچۀ ارومیه» در فهرست جهانی پارک های ملی به ثبت رسیده و سالانه شمار کثیری از گردشگران داخلی و خارجی و دوستداران طبیعت از آن بازدید می کنند.
کاهش بیش از حد آب این دریاچه و احتمال خشک شدن کامل آن در آینده ای نه چندان دور دیریست به یکی از دغدغه های فکری نه تنها مردم استان های هم جوار بلکه نزدیک به هشتاد میلیون ایرانی بدل شده است.
اغلب رسانه های جمعی این رخداد مهم را تحت عناوین برجسته از جمله: « دریاچۀ ارومیه می میرد، دریاچه ای که کویر می شود، خطر نابودی دریاچۀ ارومیه را تهدید می کند و... » مورد بحث و مداقه قرار می دهند و با استناد به نظریۀ کارشناسان و متخصصان محیط زیست و منابع طبیعی خشک شدن این دریاچه را فاجعۀ زیست محیطی برای منطقه قلمداد می کنند و از مسئولان ذی ریط برای نجات آن از خطر نابودی استمداد می طلبند.
حجم آب دریاچۀ ارومیه بنا به دلایلی که در خلال این سطور به آنها اشاره خواهد شد، طی سال های اخیر به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش داشته و این روند به طور روز افزون ادامه دارد؛ به طوری که برخی از کارشناسان معتقدند که «اگر با اجرای طرح های اصولی از ادامۀ این روند جلوگیری نشود، این دریاچه ظرف چند سال آینده به طور کلی خشک خواهد شد.»
این قلم برآنست دریک بررسی اجمالی علل و عوامل مؤثر در خشک شدن دریاچۀ ارومیه، تبعات زیان بار خشک شدن دریاچه برای منطقه و راهکارهای جلوگیری از خشک شدن آن را به استحضار خوانندگان این سطور برساند.
الف) عوامل مؤثر در خشک شدن دریاچۀ ارومیه:
1) تبخیر آب دریاچه:
درهر سال 3 الی 4 میلیارد متر مکعب از آب دریاچه تبخیر می شود؛ اما در مقابل این تبخیر فقط 8 /1 میلیارد متر مکعب آب از طرق مختلف وارد دریاچه می شود که در نتیجه 2 /2 میلیارد متر مکعب آن از چرخه خارج می شود.
2) احداث سد بر روی رودخانه های منتهی به دریاچه:
در اثر احداث بیش از 40 سد بزرگ و کوچک بر روی رودخانه های منتهی به دریاچۀ ارومیه از ورود مقادیر قابل توجهی از آب این رودخانه ها به دریاچه جلوگیری می شود.
3) کاهش میانگین بارندگی سالانه در منطقه :
بارندگی در منطقه در6 سال اخیر نسبت به سال های پیشین، بطور میانگین از 32 سانتیمتر به 21 سانتیمتر رسیده است که این امر باعث کاهش آب های شیرین ورودی به دریاچه از 3 /3 میلیارد متر مکعب به 8 /1 میلیارد متر مکعب شده است .
4) تغییر کاربری اراضی مرتعی به کشاورزی:
در اثر نبود یک برنامه ی حساب شده و نظارت کافی از سوی سازمان های متولی، سالانه سطوح قابل توجهی از آب های ورودی به دریاچه در چرخه ی تولید محصولات کشاورزی به مصرف می رسد .
5) احداث تأسیسات صنعتی در سواحل دریاچه :
احداث جاده ها، کارگاه ها، کارخانجات و سایت های پرورش ماهی در کناره های دریاچۀ ارومیه و شهرها و روستاهای مجاورآن و مصرف بی رویه ی آب در این تاسیسات، موجب کاهش قابل توجه حجم آب های ورودی به دریاچه می شود.
6) عدم استخراج نمک :
عدم صدور مجوز برای استخراج و استحصال نمک از دریاچه موجب بالا رفتن غلظت آب و خشک شدن تدریجی آن می شود.
7) فقدان مدیریت مصرف آب کشاورزی:
فقدان مدیرت مصرف آب کشاورزی و تغییر الگوهای کشت در استان های آذربایجان غربی و شرقی و کردستان، موجب هدر رفت مقادیر قابل ملاحظه ای از آب این استان ها و در نتیجه کاهش حجم آب های ورودی به دریاچه می شود.
8) احداث پل میان گذرشهید کلانتری:
احداث پل میان گذر شهید کلانتری یکی از مهمترین عوامل نا بودی دریاچۀ ارومیه و تغییر اکولوژی آن محسوب می شود. این پل مانع چرخش طبیعی آب دریاچه در محدوده ی خود بوده و تأثیرات بسیارمنفی در وضعیت زیست محیطی دریاچه خواهد داشت و ده ها علت و عامل دیگر که هر یک در نوع خود در خشک شدن تدریجی این دریاچۀ بزرگ موثر هستند.
ب) تبعات زیانبار خشک شدن دریاچۀ ارومیه برای منطقه:
1) به هم خوردن تعادل و تناسب محیط زیست و به وجود آمدن معضلات عظیم و خسارات جبران ناپذیر زیست محیطی در مناطق همجوار دریاچه.
2) تبدیل بستر دریاچه به کویر پهناور نمک و پخش ذرات نمک به صورت معلق در هوا دراثر وزش باد های فصلی و منطقه ای
3) ایجاد محدودیت تنفسی برای مردم و موجودات زنده در شهر ها و روستاهای همجوارو مرگ و میر پرندگان بومی و به خطر افتادن نسل گونه های جانوری.
4) ایجاد محدودیت گردشگری و اکوتوریستی برای گردشگران و دوستداران طبیعت.
5) انهدام اراضی مرتعی و کشاورزی در سواحل دریاچه تا فواصل دور و امتداد دامنۀ تأثیرات آن به اراضی کشورهای اطراف .
6) بخطرافتادن چشم انداز های طبیعی منطقه.
7) از بین رفتن ذخایر عظیم آرتمیا.
8) مهاجرت ساکنین شهرها و روستا های همجوار دریاچه به سایر نقاط کشور...
پ) راهکارهای پیشگیری از خشک شدن دریاچۀ ارومیه:
1) اجرای طرح مدیریت یکپارچه حوزۀ آبریز دریاچه و توجه به مدیریت مصرف آب کشاورزی و تغییر الگوی کشت در سه استان آذربایجان غربی، شرقی و کردستان.
2) نصب کنتورهای هوشمند برای چاه های عمیق و استفاده از پساب تصفیه خانه های استان و بازگرداندن مجدد آب به دریاچه و جلوگیری از حفر چاه های عمیق جدید .
3) جلو گیری از ایجاد کارخانجات و تاسیسات و سایت های پرورش ماهی در سواحل دریاچه.
4) تعریف مدیریت واحد برای برنامه ریزی، حفاظت و بهره برداری اصولی و علمی از سواحل و ذخایر دریاچه در سطح منطقه ای
5) تبیین حد و حدود پارک ملی دریاچۀ ارومیه براساس ظرفیت تحمل محیط زیست و انجام مطالعات جامع زیست محیطی پارک ملی دریاچه.
6) حفاظت، کنترل، بهره برداری و گردشگری در چهارچوب ضوابط کلی و با در نظر گرفتن اصل حفاظت محیط زیست منطقه و گونه های حیات وحش.
7) ایجاد بستر مناسب برای آموزش تخصصی مدیران، برنامه ریزان، صاحبنظران و جوامع محلی برای حفظ محیط زیست دریاچه و جلوگیری از هدر رفت آب های منطقه .
8) ارتقای حس طبیعت دوستی مردم و آگاهی از تبعات سوء خشک شدن دریاچه و راهکارهای پیشگیری از آن و حفاظت از بهره برداری مناسب از منابع طبیعی دریاچه و سواحل آن.
9) جلو گیری از اجرای هر گونه طرح و پروژه ای که موجب تخریب و اضمحلال دریاچه و هدر رفت آب های منطقه می شود.
10) اجرای پروژه های زیست محیطی از جمله پروژه های آبخیزداری، پروژۀ مطالعات جامع زیست محیطی،عملی و پژوهشی در شهرها و روستاهای اطراف دریاچه. منظور از طرح جامع زیست محیطی شهرها عبارت است از: نگاه کلی به جوامع انسانی از لحاظ رشد و توسعه در بخش های مختلف اعم از کشاورزی، صنعتی، آموزشی، اقتصادی، فرهنگی، حمل و نقل و ارتباطات...
11) برنامه ریزی جامع جهت استخراج و استحصال نمک تا حدی که غلظت آب دریاچه از میزان مجاز آن بالاتر نرود.