قهوه خانه های عهد صفوی در ابعاد وسیع ، با غرفه ها ، طاق نماها و شاه نشین های مفروش و چراغ های فراوان و اغلب با حوضی دروسط ساخته شد و درآنها علاوه برصرف قهوه وکشیدن قلیان ، انواع بازی ها وسرگرمی ها رواج داشت .
طبقات مختلف مردم ، ازاعیان و رجال دربار وسران قزلباش ، شاعران ، اهالی قلم ، هنرمندان ، بازرگانان و ...
برای گذراندن وقت ، دیدار دوستان و سرگرم ساختن خود به بازیهای مختلف یا مناظره و مشاعره و شنیدن اشعار شاهنامه و قصه و تماشای رقص ها و شرکت دربازی ها ، ازجمله ، بازی شاه وزیر، شطرنج وتخته نرد و... به قهوه خانه می رفتند . حتی گاهی شاه به همراه اطرافیان ومهمانان خارجی به قهوه خانه می رفتند و ساعاتی از وقت خود را دراین مکان ها می گذراندند.
با تحولات اجتماعی و پیدایش مراکز تفریحی و سایر سرگرمی ها ، به تدریج از رونق قهوه خانه ها کاسته شد و این مکان ها به محل اجتماع و پاتوق طبقات پائین اجتماع ، ازجمله کارگران و افراد بیکار و لوطی ها و داشمشدی ها تبدیل شد .
با حضور این قبیل افراد در قهوه خانه ها ، افراد نو رسیده و کم سن و سال حق ورود و عرض اندام در قهوه خانه را نداشتند . با سپری شدن دوران لوطی ها و قداره کشها ، پای نو رسیده ها و حتی نوجوان ها به قهوه خانه ها باز شد و امروز مشتریان اصلی این مکان ها را ، این گروه از جمعیت شهرها و روستاها تشکیل می دهند .
استعال دخانیات به ویژه قلیان از ، اصلی ترین دلمشغولی های اغلب جوانان در قهوه خانه هاست و هجوم سیل آسای این قشر به قهوه خانه ، موجب رونق بازار این صنف شده و به همین دلیل ، روز به روز برتعداد آنها درشهرها و روستاها افزوده می شود . لازم است بدانیم : در حال حاضر درشهر 175 هزارنفری مراغه بیش از80 واحد قهوه خانه وجود دارد و روزانه هزاران نفر از مردم ، که بیشتر آن ها را جوانان و نوجوانان تشکیل می دهند ، برای صرف چای و استعمال دخانیات ، اعم از سیگار و قلیان و گذراندن وقت خود به این مکان ها رفت و آمد می کنند.
طبق آمارهای موجود ، تعداد قهوه خانه ها در مراغه ، از شمار کتابخانه ها ، کتابفروشی ها ، مراکز فرهنگی و هنری و سالن های ورزشی بیشتر است وعده ی جوانانی که وقت خود را دراین مکان ها می گذرانند. از جوانانی که به فعالیت های فرهنگی ، هنری و ورزشی مشغولند ، به مراتب بیشتر است .
با تاسف باید گفت که امروز هیچ گونه محدودیتی برای تاسیس قهوه خانه های جدید در این شهر وجود ندارد و متقاضیان تاسیس قهوه خانه به آسانی موفق به اخذ پروانه ی کسب وفعالیت در این صنف می شوند. در برخی از مناطق شهری ، قهوه خانه ها با فاصله ای اندک و نزدیک به هم مشغول فعالیتند و درساعات مختلف شبانه روز با تمام ظرفیت از مشتریان خود با چای و قلیان پذیرائی می کنند.
صدای غلغل هم زمان ده ها قلیان ، با صدای خش خش سینه ها و سرفه ها و دود غلیظ و نفسگیر تنباکو در فضای محدود و اغلب تنگ قهوه خانه ها ، در هم می آمیزنند و سمفونی ناموزون مرگ و نابودی را درگوش ها زمزمه می کنند !
با این وجود که پزشکان و کارشناسان بهداشت و درمان ، مضرات قلیان را ده ها برابر سیگار اعلام می کنند و مردم را از استعمال آن بر حذر می دارند ، این وسیله در قهوه خانه هایی که روز به روز بر تعداد آنه اافزوده می شود ، به آسانی و بدون هرگونه محدودیتی به گروهای مختلف سنی ، حتی نوجوانان عرضه می شود!
علاوه بر عوارض و پیامدهای خطرناک استنشاق مداوم دود قلیان و سیگار ، آمد و شد معتادین به مواد مخدر و افراد بزهکار به قهوه خانه ها ، مشتریان این واحدها را در معرض انواع آلودگی ها و آسیب های اجتماعی قرار می دهد ، چه بسا بد آموزی ها و ناهنجاری های رفتاری که جوانان و نوجوانان قهوه خانه نشسین ، از همنشین های اغلب لا ابا لی و لاتمنش خود در قهوه خانه ها یاد می گیرند و طبعا سلامت نفس خود را دراین همنشینی ها از دست می دهند .
مشاجرات لفظی ، فحاشی ها و حتی درگیری های خونین فیزیکی در بین قهوه خانه نشین ها ، سلامت جسمی و اخلاقی جوانان قهوه خانه نشین را مورد تهدید جدی قرارمی دهد .
عوامل مؤثر در گرایش جوانان به قهوه خانه نشینی :
از عوامل مؤثر در گرایش جوانان به قهوه خانه نشسینی می توان به موارد زیر اشاره نمود
1 ـ بیکاری
2 ـ ناکافی بودن مراکز فرهنگی ـ هنری ـ ورزشی وتفریحات سالم در سطوح مختلف شهر و ناتوانی مراکز موجود در جذب جوانان به این مراکز
3 ـ ضعف فرهنگ نظارت و کنترل رفتارها و رفت و آمدهای جوانان و نوجوانان در خانواده ها
4 ـ فقدان موانع قانونی برای جلوگیری از رفت و آمد گروه های سنی پایین به قهوه خانه ها
5ـ عرضه ی آزادانه ی قلیان و استعمال بی قید و شرط مواد دخانی در قهوه خانه ها و بالاخره صدور نا محدود مجوز تاسیس قهوه خانه در مناطق شهری و روستایی ، از سوی اتحادیه های ذیربط
لازم به یاد آوری است که در سالهای نه چندان دور ، عرضه ی قلیان در قهوه خانه ها ممنوع شد ، لیکن در اثر عدم قاطعیت مسوولان ذیربط در این زمینه ، این ممنوعیت دیری نپایید و عرضه ی این وسیله مجدداً و این بار بیشتر از پیش از سر گرفته شد ، تا جایی که امروز قلیان وجه غالب قهوه خانه بوده و درصد قابل توجهی از مشتریان این صنف را به اصطلاح قلیان کش ها تشکیل می دهند .
با شرحی که گذشت ، این پرسش در اذهان مطرح می شود که آیا وقت آن نرسیده است ، برای نجات این قشر نوپا و آسیب پذیر و سازندگان ایران فردا از گزند سم مهلک دود قلیان و بیرون کشیدن آنها از منجلاب انواع آسیب ها ، آلودگی ها و ناهنجاری های ناشی از عادت قهوه خانه نشینی تدبیری اندیشیده شود ؟