حق ، درواقع امتیازی است که جامعه به هریک از افراد می بخشد و دیگران را ملزم به رعایت آن می کند ، نام دیگر این الزام تکلیف است . مقوله ی تکلیف دراخلاق، فقه و حقوق از زوایای مختلف تعریف شده است .عدم رعایت تکلیف در اخلاق عذاب وجدان و درفقه عقوبت آخروی به دنبال دارد ؛ اما در حقوق جرم محسوب شده و برای آن مجازات هایی درنظر گرفته شده است. درهرسه دیدگاه ، حق و تکلیف دربرابر هم قرارگرفته است.به عبارتی انسان درعین محق بودن ، مکلف نیز هست .برای مثال : وقتی چراغ راهنما برای راننده سبز است ، او حق دارد از تقاطع عبور کند. «حق تقدم عبور» اما وقتی چراغ قرمز است ، راننده مکلف است تا روشن شدن چراغ سبز درپشت خط عابر پیاده و یا ابتدای تقاطع توقف کند.
برای روشن شدن چگونگی تقابل حق و تکلیف، درروابط و مناسبات اجتماعی ناگزیر از ذکر مصداق های دیگری هستیم :
یک کارگر طبق قراردادی که با کارفرمای خود منعقد می کند ، مکلف است درقبال دستمزدی معین روزانه هشت ساعت کار انجام دهد. کارفرما نیز موظف است ، طبق همان قرارداد، حقوق و مزایای وی را به طور روزانه یا ماهیانه پرداخت کند. طبق اصل بیست و هشتم قانون اساسی «هرکس حق دارد شغلی را که به آن مایل است و مخالف موازین اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت نیز مکلف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون ، برای همه ی افراد ، امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید.»
طبق اصل نودم قانون اساسی «هرکس شکایتی از طرز کار مجلس یا قوه ی مجریه یا قضاییه داشته باشد ،می تواند (حق دارد) شکایت خود را کتباً به مجلس شورای اسلامی عرضه کند.مجلس موظف است (تکلیف ) به این شکایت رسیدگی کند و پاسخ کافی دهد و در مواردی که شکایت به قوه ی مجریه یا قضاییه مربوط است ، رسیدگی و پاسخ کافی از آن ها بخواهد و درمدت مناسب نتیجه را اعلام کند و در مواردی که مربوط به عموم باشد به اطلاع عامه برساند.»
از مثال های فوق درمی یابیم که هر نقش اجتماعی ، هم دارای عنصر حق است ، هم تکلیف . این دومقوله شالوده ومصالح اصلی قوانین و روابط اجتماعی را تشکیل می دهند.
دراصول مختلف قانون اساسی حق و تکلیف و کلمات مترادف آنها چندین بار تکرار شده است . درمجموعه قوانین ایران نیز این کلمات در قالب ترکیبات گوناگون به کار رفته است . همچنین درآیات قرآن کریم ، واژه های مورد بحث به و فور به چشم می خورد.
حال که با این دو مقوله به عنوان زیر بنای روابط اجتماعی و مواد اولیه ی قوانین درجوامع بشری آشنا شدیم ، باید با آگاهی ازحقوق فردی و اجتماعی و تکالیفی که درقبال افراد جامعه به عهده داریم ، بکوشیم ، درعین عمل به تکالیف انسانی، قانونی و اجتماعی خویش ، از طریق تمسک به قوانین و قراردادهای اجتماعی ، از تضیع حقوق حقه ی خود درتمام زمینه ها جلوگیری به عمل آوریم .
بی تردید درجوامعی که اعضای آن با حقوق و تکالیف خود آشنایی نداشته و هیچ گونه کوششی درکسب آن نمی کنند آشفتگی و بی نظمی دراشکال مختلف رواج داشته و مردم درتنگنای ناهنجاری ها و سوء رفتارها گرفتار می شوند ، لذا لازم است هریک از رسانه ها و مسئولان، با تدوین و اجرای برنامه های آموزش همگانی حقوق شهروندی درانواع حوزه ها ، ازجمله : اداری، بانکی، بیمه ای، مالیاتی، کار و اجتماعی، محیط زیست، آپارتمان نشینی، راهنمایی و رانندگی و... و همچنین تفهیم پیامدهای منفی نا آگاهی افراد جامعه از حقوق فردی و اجتماعی، آنان را با وظایف و تکالیف خود در قبال افراد جامعه آشنا کنند.
مطابق بند (د) ماده ی 211 قانون برنامه پنجم توسعه ی کشور : همه ی دستگاه های اجرایی ، بویژه شهرداری ها موظف هستند ، با اتخاذ تدابیر و ساز و کارهای لازم ، این آموزش را به مردم ارائه دهند ، همچنین ادارات آموزش و پرورش و مراکز آموزش عالی باید این آموزش ها را به طور برجسته دربرنامه های آموزشی خود منظور و نوجوانان و جوانان را در مقاطع مختلف تحصیلی با حقوق شهروندی آشنا کنند.نقش رسانه های همگانی بویژه مطبوعات و صد ا و سیما نیز دراین مورد ازاهمیت متفاوتی برخودار است . رادیو ـ تلویزیون به عنوان رسانه ی تأثیر گذار و فراگیر می تواند بجای تولید و پخش برنامه های اغلب تکراری، بدون مخاطب و چه بسا غیر ضرور و با استفاده از ظرفیت های اساتید و حقوق دانان ، ضمن روشنگری و ارائۀ آموزش های لازم درزمینه ی حقوق شهروندی ، ضرورت احترام به حقوق دیگران و انجام تکالیف شهروندی را درقالب برنامه های جذاب و درعین حال آموزنده به مردم گوشزد کنند.
همچنین روحانیون و وعاظ دینی می توانند با بهره گیری از ظرفیت منابر و تریبون هایی که دراختیار دارند ضرورت رعایت حقوق شهروندی را ازدیدگاه دین مبین اسلام و آموزه های دینی به مخاطبین و مستمعین خود تبلیغ و تفهیم کنند و پیامدهای سوء بی توجهی مردم به این موارد را متذکر شوند.
ناگفته نماند که 24 اصل از اصول قانون اساسی : (اصل نوزدهم تا چهل و دوم ) به حقوق ملت اختصاص یافته که آشنایی با مندرجات این اصول برای هر فرد ایرانی لازم و ضروریست.